Uitleg Diafragma, sluitertijd en ISO

maandag 10 december 2018, 18:43 door Elja Trum | 120.300x gelezen | 16 reacties

Wanneer je een foto maakt kun je de camera natuurlijk altijd op de automaat laten staan. Je hoeft dan in feite alleen maar af te drukken. Wil je net iets meer uit je foto's kunnen halen dan is een beetje basiskennis over het diafragma, de sluitertijd en de lichtgevoeligheid geen overbodige luxe. In dit artikel leggen we deze basisprincipes uit.

De combinatie van gekozen diafragma, sluitertijd en de lichtgevoeligheid zorgen ervoor dat een foto lukt of niet. Als een van deze instelling verkeerd staat dan levert dit je een te donkere of juist te lichte foto op.

In eerste instantie lijkt de theorie erachter wellicht wat ingewikkeld, maar dat valt in de praktijk gelukkig erg mee. Wat het lastig maakt is vooral de getallen en termen die gebruikt worden. Gelukkig hoef je hier niet al te veel van te weten om toch snel creatiever met je camera te kunnen werken.

Sluitertijd

Met de sluitertijd bepaal je hoe lang de sensor belicht wordt. De tijdsduur waarin de foto genomen wordt. In de automaat probeert je camera de sluitertijd zo kort mogelijk te houden zodat eventuele beweging in de foto bevroren wordt.

Zit er wel beweging in je foto dan noemen we dit bewegingsonscherpte. Bewegingsonscherpte kan op twee manieren ontstaan: je onderwerp beweegt of de camera beweegt. Een combinatie van beide is natuurlijk ook mogelijk.

Wil je voorkomen dat er beweging zit in je foto doordat je jouw camera tijdens het nemen van de foto bewogen hebt, volg dat deze richtlijn: het aantal millimeter van je objectief is gelijk aan de sluitertijd 1/aantal millimeter. Dus bij een 100mm objectief moet je minimaal 1/100ste aanhouden als de sluitertijd.

Als je onderwerp beweegt heb je echter niks aan deze richtlijn; de snelheid waarmee je onderwerp beweegt is dan van belang. Mocht je een objectief (of camera) met beeldstabilisatie hebben, dan zal de minimale sluitertijd iets trager zijn voor onbewogen foto's.

Een bewogen onderwerp hoeft niet altijd vervelend te zijn. Je kunt er prima voor kiezen om gebruik te maken van de beweging. Zo kun je creatieve effecten bereiken. Bijvoorbeeld door je camera op een bewegend voorwerp te plakken en zo het onderwerp te bevriezen en de omgeving bewogen in beeld te brengen.

Skoda drive

Wil je volledige controle over de sluitertijd en de camera het bijbehorende diafragma laten bepalen? Gebruik dan de Tv of S stand op je camera. Hierbij bepaal je zelf alleen de sluitertijd die gebruikt wordt. Soms is er zoveel licht dat het niet mogelijk is de lange sluitertijd te halen die je wilt, dan kun je een ND filter (ook wel grijsfilter genoemd) gebruiken om minder licht in je camera te laten en zo de sluitertijd te vertragen.

Diafragma

Het diafragma zit niet in de body van je camera, maar in het objectief dat je erop zet. Het diafragma zelf bestaat uit een aantal metalen plaatjes (lamellen genoemd) die samen een cirkelvormige opening vormen.

De lamellen kunnen verschuiven en zo de grootte van de opening veranderen. Een kleinere opening laat uiteraard minder licht door dan een grote opening. Zo kun je met het diafragma de hoeveelheid licht die doorgelaten wordt regelen. Wanneer het diafragma helemaal open staat komt er het meeste licht door heen.

In onderstaande video zie je hoe het diafragma er in de praktijk uit ziet. De video laat de diafragma bladen van de Fujifilm X100 zien bij verschillende diafragmawaarden. Je kunt je voorstellen dat bij een kleiner gaatje (groter diafragmagetal) minder licht de sensor bereikt.

Met het diafragma kun je er dus voor zorgen dat je meer of minder licht doorlaat. Wat lastiger voor te stellen is, is het effect dat het diafragma heeft op de scherptediepte in je foto. De scherptediepte is het gebied dat scherp is binnen je foto. Dit gebied valt voor ongeveer 1/3 voor het punt waarop je de camera scherp stelt en voor 2/3 achter het scherpstelpunt.

Een klein diafragmagetal (grote opening, bijvoorbeeld f/2.8) zorgt voor een kleinere scherptediepte in je foto én er komt zo ook meer licht naar binnen. Een groot diafragmagetal (kleine opening, bijvoorbeeld f/16) zorgt voor veel scherptediepte in je foto, maar hierbij komt er ook veel minder licht naar binnen.

Lees meer over gebruik van het diafragma in ons artikel Diafragma; controle over scherptediepte.

Lichtgevoeligheid (ISO)

Met de ISO van je camera bepaal je eigenlijk hoe lichtgevoelig de sensor reageert op licht. Bij een lage ISO heb je meer licht nodig dan bij een hoge ISO. Als je voldoende licht hebt (zoals overdag in de zon) dan kun je een lage ISO gebruiken. Ben je ergens waar het donker is (bijvoorbeeld 's avonds) dan kun je met een hoge lichtgevoeligheid toch nog prima foto's maken.

Bij een hogere lichtgevoeligheid (bijvoorbeeld 6.400 ISO) ontstaat er echter ruis in je foto doordat het weinige licht teveel versterkt moet worden om goed geregistreerd te worden. Vandaar dat je vaak het beste kunt proberen je lichtgevoeligheid laag te houden (bijvoorbeeld 100 ISO).

25.600 ISO op de Nikon D700
Lees meer over lichtgevoeligheid in ons artikel Wat is ISO.

De drie gecombineerd

Sluitertijd, diafragma en lichtgevoeligheid zijn de drie elementen die tezamen bepalen hoeveel licht er op je sensor valt. Afhankelijk van het effect dat jij in je foto wilt (bijvoorbeeld weinig scherptediepte of een 'bevroren' beweging) stel je deze drie waarden op elkaar af.

De drie elementen werken ook samen. Bij een correctie belichting kun je altijd één van de waarden veranderen, zolang als je een van de andere waarde ook mee verandert de andere richting op. Wil je bijvoorbeeld minder scherptediepte dan open je het diafragma iets verder (er komt meer licht binnen). Om toch weer op een correcte belichting uit te komen verlaag je de ISO of neem je een kortere sluitertijd (er komt minder licht binnen).

De verschillende mogelijkheden in het kort:
Met de sluitertijd bepaal je of de foto bewogen of bevroren is. Een snellere sluitertijd bevriest de beweging, maar er komt minder licht binnen. Een langere sluitertijd kan beweging je je foto veroorzaken, maar er komt meer licht binnen.

Het diafragma bepaalt de scherptediepte. Een groter diafragma opening (lager getal) geeft een kleinere scherptediepte, maar er komt meer licht binnen. Een kleinere diafragma opening (hoger getal) zorgt voor meer scherptediepte, maar er komt minder licht binnen.

De ISO bepaalt de lichtgevoeligheid. Bij een hogere ISO krijg je meer last van ruis, maar je hebt minder licht nodig. Een lagere ISO geeft een schonere foto, maar je hebt meer licht nodig.

Door met de drie waarden te spelen kun je het effect bereiken dat jij wilt in jouw foto. Om het makkelijk te maken om de drie waarden op elkaar af te stemmen worden ze op de camera allemaal aangegeven in dezelfde verhouding: stoppen. Elke stop is een verdubbeling of een halvering van de hoeveelheid licht die binnen komt.

Op de meeste camera's kun je de verschillende waarden is stappen van 1/3 stop aanpassen. Als je de ISO 1 stop aanpast (bijvoorbeeld ISO 200 naar ISO 400) dan kun je de sluitertijd ook 1 stop veranderen (bijvoorbeeld 1/60ste naar 1/125ste).

Stoppen

In de tabel hierboven zie je de verschillende waarden. Elk stap naar rechts is er voor dezelfde belichting twee keer zoveel licht nodig. Bij elke stap naar links is er de helft van de hoeveelheid licht nodig bij dezelfde belichting.

Als fotograaf wil je graag zelf bepalen welke scherptediepte of sluitertijd je gebruikt. Dit doe je door de camera van de automatische stand af te halen. Het is even oefenen, maar absoluut de moeite waard omdat het je veel meer controle over je eindresultaat geeft dan de automatische stand.

Meer weten over de basis van fotografie?

Bij Photofacts Academy, onze online leeromgeving voor fotografen, hebben we een complete basiscursus over fotografie. Je kunt deze cursus twee weken lang volgen met een gratis proeflidmaatschap.

Photofacts Academy 11 jaar - Winactie!

Wil jij ontdekken hoe je de mooiste foto's kunt maken? Bekijk dan onze online fotografie cursussen. Meer dan 100 cursussen over fotografie, nabewerking en creativiteit.

Photofacts Academy + de Compositiebijbel

We bestaan deze week 11 jaar. Dat vieren we met een gave winactie. Word nu lid van Photofacts Academy en ontvang 70 euro korting, ons gloednieuwe boek de Compositiebijbel én maak kans op meer dan 16.000 euro aan prijzen!

Direct aanmelden met korting + gratis boek + winactie

Dit artikel is voor het laatst bijgewerkt op 10 december 2018.
De eerste publicatiedatum is maandag 10 februari 2014, 23:59.

Over de auteur

Elja Trum is oprichter van Photofacts, online fotografiecursussite Photofacts Academy en het blog Teslafacts. Hij schrijft sinds 2006 over fotografie. Elja is ook auteur van boeken over zwart-witfotografie, flitsfotografie en portretfotografie.

16 reacties

James van der Borght schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 07:47 | reageer
Beetje rare tabel, kan aan het vroege tijdstip liggen maar volgens mij klopt er niet zoveel van.
Omgekeerde wereld waar 'n lagere iso steeds 'n kortere belichting nodig lijkt te hebben..
Zeker als ik de laatste bekijk, 100 iso, f16 - 1/2000 sec, mocht je zoveel licht hebben dan is 'n degelijke parasol geen overbodige luxe.

Wim schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 07:58 | reageer
Klopt wel hoor:
je moet per regel lezen, en niet als combinatie:
"Elk stap naar rechts is er voor dezelfde belichting twee keer zoveel licht nodig. Bij elke stap naar links is er de helft van de hoeveelheid licht nodig bij dezelfde belichting."
Mooi uitgelegd Elja. Goed om beginners op pad te helpen.

Rita Lynn schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 08:49 | reageer
De tabel is inderdaad verwarrend. Eigenlijk staat er dat je of sluitertijd of diafragma of ISo waarde kan veranderen. De getallen hebben een aparte relatie tot de hoeveelheid lict en gaat niet over een constante hoeveelheid licht zoals je denkt. Wanneer je de onderste rij omkeert dan is dat wel mogelijk.
Gisteren stond ik met mijn Minolta IVF in mijn handen iemand uit te leggen hoe het werkt en tegelijk vroeg ik mij af of er nog mensen zijn die deze waarden nog gebruiken en kennen. In het verleden moest je natuurlijk voor je ging fotograferen nadenken over de situatie en de benodigde gevoeligheid (ISO-waarde) van de film en hierbij ook de voor en nadelen overwegen. Natuurlijk is ruis ook een factor die eigenlijk in een tabel zou passen.

Elja Trum schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 09:57 | reageer
De tabel geeft inderdaad alleen per regel aan wat de getallen in hele stops zijn. Er is geen onderlinge relatie als je ze van boven naar onder bekijkt. Ze zijn gerangschikt (de kolommen) van lichtsterk naar minder lichtsterk.

Wat wel zo is, is dat je bij een correcte belichting 1 waarde kunt veranderen in de ene richting (bijvoorbeeld f/2 naar f/4, dus 1 stap naar rechts en dus een halvering van de hoeveelheid licht), je de waarde uit een andere rij kunt veranderen in de andere richting (bijvoorbeeld 1/1000ste naar 1/500ste, dus naar links en een verdubbeling van de hoeveelheid licht) je weer op een correcte belichting zit.

leo schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 10:37 | reageer
Beginners zou ik altijd aanraden alles manueel te zetten. Iso waarde staat bij mij nog steeds manueel, 99 % van de tijd op voorkeuze diafragma. De drie waarden geven mooi aan hoe simpel fotograferen in elkaar zit. Grote gaatje, tijd dat het openstaat en de gevoeligheid waar het licht op valt. Al die voorkeuze instellingen maken het nodeloos ingewikkeld, portret en landschap bijvoorbeeld. En die zitten dan vaak op instapmodellen voor beginners.
Bij de grootte van het diafragma zou je nog kunnen vermelden dat het niet alleen de scherptediepte bepaald, maar ook dat de kwaliteit vooruit gaat als je het gaatje niet maximaal open of dicht draait. Sweetspot dus. Maar goed, dat geldt natuurlijk ook voor de snelheid als je uit de hand fotografeert.

Margo schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 11:24 | reageer
Het is eenvoudig je voor te stellen dat een diafragma van 11 of kleiner een scherper beeld geeft dan een open diafragma als je bedenkt dat als je in de verte kijkt en probeert te focussen op iets kleins, je je ogen ook automatisch iets dichtknijpt.
Ik fotografeer landschappen meestal in de Av stand bij een iso van 160. Met tabellen heb ik in de oertijd van de fotografie wel gewerkt, maar dat is gelukkig niet meer nodig. Het meest leer je door het maar gewoon veel te doen. Achteraf via de exif bekijken wat de invloed is van diverse diafragma's en sluitertijden.

gast schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 11:35 | reageer
" Als je onderwerp beweegt heb je echter niks aan deze richtlijn; de snelheid waarmee je onderwerp beweegt is dan van belang. Mocht je een objectief (of camera) met beeldstabilisatie hebben, dan zal de minimale sluitertijd iets trager zijn voor onbewogen foto's "

Dit klopt niet!! Beeldstabilisatie is alleen bedoeld voor je eigen "beweging"

leo schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 12:12 | reageer
Niet helemaal waar gast. Bij Canon waar de beeldstabilisatie IS heet heb je vaak twee verschillende modi van IS. De normale en een IS voor het meetrekken van het toestel. En dat laatste gebruik je vaak bij snel bewegende voorwerpen. Het horizontale vlak blijft dan gestabiliseerd. Verder helpt de IS je om een rustig beeld te hebben (als de beeldstabilisatie in de lens zit) en is echt wel effectief bij het fotograferen van niet geheel statische onderwerpen, mensen bijvoorbeeld.

gast schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 12:30 | reageer
Nou nee, dat klopt ook niet.
Die andere modus is als je zelf in een bewegend voorwerp zit. Kijk je handleiding er maar op na.

Beeldstabilisatie is niet bedoeld voor bewegende onderwerpen!

Theo schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 12:57 | reageer
Goed artikel. Al is de scherptediepte natuurlijk niet alleen afhankelijk van het diafragma.

En de vuistregel van 1/brandpunt als langste sluitertijd geldt nog voor kleinbeeldcamera's, tegenwoordig vaak FF-camera's genoemd (FF=fullframe). Voor de meeste camera's moet je daarbij corrigeren voor de zogenaamde verlengingsfactor.

Dus een 50mm objectief op een Canon heeft dan 50x1,6 = 80 ofwel een langste sluitertijd van 1/80 sec. i.p.v de 1/50 sec volgens de vuistregel.

Beeldstabilisatie bestaat bij veel lenzen inderdaad in twee soorten, voor stilstaande onderwerpen en voor bewegende onderwerpen die je wil meetrekken (panning).

Theo

Joke schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 17:15 | reageer
Bedankt voor dit duidelijke artikel Elja!

Anton schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 17:49 | reageer
@Margo, je zegt "een diafragma van 11 of kleiner een scherper beeld geeft dan een open diafragma".
Een open diafragma is inderdaad niet optimaal voor de scherpte. Maar er is meer: bij een erg kleine diafragma-opening komt diffractie om de hoek kijken, het afbuigen van licht. Hoe kleiner het diafragma, hoe meer het licht afbuigt waardoor de scherpte weer afneemt. In de praktijk komt het erop neer dat de meeste diafragma's het scherpste beeld geven zo tussen de F8 en F13.

Michel schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 18:33 | reageer
Leuk artikel! Als ik kijk naar het tabelletje, mist dan f/2.8 niet? (en wordt de sprong van f/2 naar f/4 te snel gemaakt?) Of begrijp ik het verkeerd?

leon schreef op dinsdag 11 februari 2014 om 20:17 | reageer
2.8 mist inderdaad!

Jack Veraart schreef op vrijdag 14 februari 2014 om 06:40 | reageer
Diafragma rijtje klopt echt niet!
Stops moeten zijn 1.4, 2 ,2.8 , 4 etc. Er staan meer fouten in een stop is een verdubbeling of halvering van licht, dit in combinatie met een verhoging of verlaging van iso?

Elja Trum schreef op vrijdag 14 februari 2014 om 08:13 | reageer
Het rijtje is aangepast, f/2.8 ontbrak inderdaad.
Voor de rest kloppen de rijtjes prima, je moet ze echter wel als losse regels lezen. Het is alleen maar een opsomming van de getallen die bij hele stoppen horen voor diafragma, sluitertijd en ISO.

Deel jouw mening

Let op: Op een artikel ouder dan een week kan alleen gereageerd worden door geregistreerde bezoekers.
Wil je toch reageren, log in of registreer je dan gratis.

Masterclass Landschapsfotografie met Bas Meelker

Ontvang wekelijks fotografietips in je inbox

44.432 fotografie enthousiastelingen ontvangen de tips al!
Meer over de wekelijkse mail. Of blijf op de hoogte via Facebook. Aanmelding beveiligd met Google reCaptcha.

Elja Trum

Photofacts; alles wat met fotografie te maken heeft!

Wil je graag mooiere foto's maken en op de hoogte blijven van ontwikkelingen binnen de fotografie? Photofacts plaatst leerzame artikelen die gerelateerd zijn aan fotografie. Variërend van product-aankondiging tot praktische fotografietips of de bespreking van een website. Photofacts bericht dagelijks over fotografie en is een uit de hand gelopen hobby project van Elja Trum. De artikelen worden geschreven door een team van vrijwillige bloggers. Mocht je het leuk vinden om een of meerdere artikelen te schrijven op Photofacts, neem dan contact op.Meer over Photofacts

Uitleg Diafragma, sluitertijd en ISO

Sluitertijd

Diafragma

Lichtgevoeligheid (ISO)

De drie gecombineerd

Meer weten over de basis van fotografie?