Zwart-wit fotografie volgens het zonesysteem

zaterdag 20 juli 2019, 22:11 door Liesbeth van Asselt | 10.763x gelezen | 10 reacties

Waarom zouden we -terwijl de wereld om ons heen zo kleurrijk is- aan de slag gaan met zwart-wit fotografie? Daar zijn verschillende redenen voor te bedenken.

Structuren zijn beter zichtbaar, zwart-wit wordt vaak artistieker gevonden, het geeft meer de pure emotie weer en het geeft meer diepte aan een foto.

Waarom zwart-wit?

Voordeel kleur:
• Kleur is realistischer dan zwart-wit fotografie
• Met kleur kun je de aandacht naar het hoofdonderwerp trekken

Voordelen zwart-wit:
• Zwart-wit wordt vaak artistieker gevonden
• Zwart-wit geeft meer emotie weer, de kleuren leiden niet af
• Zwart-wit geeft verschillen in helderheid veel duidelijker weer dan kleur, waardoor zwart-wit meer diepte aan een foto geeft.
• Structuren zijn beter zichtbaar.

De meeste camera's zijn in te stellen op zwart-wit fotografie. Vaak kan dat op twee manieren: via beeldstijl of via het retoucheermenu.

Voor de RAW-fotografen is het belangrijk om dit via “beeldstijl”- “monochroom” te doen (het kan zijn dat dit bij jouw camera bijvoorbeeld “Picture control” – “monochrome” genoemd wordt, bij Fuji zit het in de filmsimulaties en bij Sony bij Creative Style).

Je ziet dan een zwart-wit voorvertoning op je lcd-scherm, maar je RAW-bestand bevat nog alle kleurinformatie. Je kunt er in de nabewerking dus nog alle kanten mee op.

Voordeel is dat je al wel het (soms weinige) verschil in helderheid tussen bijvoorbeeld groen blad en een rood dak ziet. En dan ter plekke nog de keuze kunt maken om de foto zo te maken dat er nog een andere kleur tussen dat groen en rood zit.

De jpeg-fotografen die hun foto niet nabewerken, kiezen meestal voor het omzetten naar zwart-wit via het retoucheermenu van de camera. Verschil is dat daarmee alle kleurinformatie uit het bestand verwijderd wordt. De foto is dus definitief zwart-wit.

De nabewerkingsmogelijkheden zijn veel beperkter. Maar dat was nu juist de bedoeling van deze fotograaf die op jpeg fotografeert. Die wil helemaal niet moeten nabewerken..…

Kleur versus zwart-wit

In kleur zien we bijvoorbeeld verschil tussen lila en lime, in zwart-wit krijgen ze beiden ongeveer dezelfde tint grijs. Oefen dus welke kleur in welke grijstint weergegeven zal worden. Fotografeer eventueel een kleurenkaart in zwart-wit om een spiekbriefje te hebben.

Zwart-wit fotografie vraagt echt een andere manier van kijken. Het is echt meer dan een nabewerkingstechniek met bijvoorbeeld een Instagramfiltertje. Beperk jezelf daarom eens een dag, week of maand tot alleen zwart-wit fotografie.

Zoek onderwerpen die in je zwart-wit wilt fotograferen. Wat leent zich voor zwart-wit en wat niet? Zoek naar abstracties, naar “negatieve ruimte”, naar schaduwen, lijnen, structuren, naar welk licht geschikt is, etc. Zoals Ansel Adams zei (waarover later meer): you don't take a photograph, you make it.

Techniek

Mooie vormen en texturen gaan vaak verloren in de veelheid van kleur, terwijl ze in zwart-wit goed zichtbaar worden. Het verwijderen van kleur versterkt elementen in de foto.

Helaas geldt dat ook voor zaken als ruis en “banding” (stroken), dus fotografeer met een lage iso en, als je in RAW fotografeert, in zoveel mogelijk bits. Bij Nikon kun je kiezen tussen 12 of 14, kies dan voor 14. Tenzij je ruimte moet besparen op je kaartje of in de continumodus heel snel je foto's weg moet schrijven.

Bij bijvoorbeeld de Sony A7III en A9 staat standaard 14 bits ingesteld, en bij de Olympus OM-D 12 bits. Bij deze camera's heb je dus geen invloed op het aantal bits.

Helaas kunnen jpeg-fotografen alleen in 8 bits fotograferen. Het valt te overwegen om voor zwart-wit fotografie toch in Raw te fotograferen. Of in ieder geval in RAW+Jpeg. Waarom?

Een 8 bits (jpeg)bestand bevat in totaal 16,7 miljoen tinten. Als je in kleur fotografeert….. Namelijk 256 voor rood, 256 voor groen en 256 voor blauw. En 256 x 256 x 256 = 16,7 miljoen. Maar als je in zwart-wit fotografeert, leg je niet de drie kleuren rood, groen en blauw vast, maar slechts 256 grijstinten!

Het 16 bits Raw kleurenbestand wat we later in de nabewerking in zwart-wit omzetten, bevat daarentegen 280 biljoen (!) tinten. Daardoor lopen bij een 16-bits bestand de tinten mooi in elkaar over, terwijl je bij een 8-bits bestand soms “banding” ziet.

Er zijn dan te weinig tussenliggende tinten in het bestand aanwezig om van de ene tint naar de andere te komen, waardoor de overgang sprongsgewijs gaat.

Welke genres fotografie?

Behalve straatfotografen, maken ook portret-, landschaps- en architectuurfotografen vaak zwart-wit foto's. Contrastrijke scenes werken daarbij vaak beter in zwart-wit dan scenes met weinig contrast.

Harde schaduwen kunnen een onderwerp op zich worden. Vooral bij laagstaande zon valt er achter bijvoorbeeld een wandelaar, hond, hek of fietser een mooie lange schaduw.

Portretfotografie

In zwart-wit portretfotografie wordt veel gebruik gemaakt van high key of low key foto's. Denk maar eens aan de Claire Obscure techniek van Rembrandt, waarbij een spotlight het onderwerp verlicht.

Let er op dat licht wat van opzij komt de structuur van de huid veel beter laat zien dan licht wat recht op het onderwerp schijnt. Daarnaast zorgt licht wat van opzij komt voor schaduw, wat diepte geeft aan het portret. Direct licht maakt alles 'plat'.

Landschapsfotografie

Zwart-wit wordt vaak gebruikt bij minimalistische seascapes. Meestal gemaakt met heel lange sluitertijden.

Is bij kleurenfotografie de vroege ochtend of late avond favoriet bij landschapsfotografen, bij zwart-wit fotografie kun je er ook op uit als de zon hoog aan de hemel staat. Juist de contrasten die dan ontstaan maken de zwart-wit foto zo krachtig.

Met een zwart-wit foto wordt ook de stemming van stormachtig weer met donkere luchten goed weergegeven! Houd het weerbericht dus in de gaten en trek er ook op uit als het 'slecht' weer is.

Architectuurfotografie

Ook in de architectuurfotografie wordt vaak zwart-wit gebruikt. Vooral om de vormen goed te kunnen laten zien.

In onderstaande panoramafoto zie je in de kleurenversie dat je aandacht erg naar de paarse hoek links onder getrokken wordt. Sowieso trekt de graffiti erg veel aandacht. Prima natuurlijk als dat is waar je foto over gaat.

In de zwart-wit versie krijgen de drie delen (links, midden en rechts) even veel aandacht. En gaat je aandacht vooral naar het bouwwerk.

Het zonesysteem

Okee, ik zou iets vertellen over het zonesysteem van Ansel Adams. Het zonesysteem is een door hem uitgedachte techniek van belichten om tot een optimale zwart-wit foto te komen. Het systeem bestaat uit 10 zones, waarbij iedere zone een stop meer of minder licht is. Zie onderstaande afbeelding van Photopills.

Hoe werkt dit in de praktijk? Stel je voor dat je een foto wilt maken waarbij je in de schaduw nog voldoende detaillering ziet. Dan meet je die schaduw met de spotmeter die in je camera zit (of liever nog met een losse lichtmeter, maar die hebben we nu eenmaal niet allemaal).

Als je nu een foto maakt, zal die schaduw middengrijs worden. De camera is zo geprogrammeerd dat hij alles wat jij meet, middengrijs maakt. Je schaduw zit dan dus in het midden van het zonesysteem, in zone vijf. Maar jij wilt hem donkerder hebben, in zone drie. Dan belicht je dus 2 stops onder (iedere zone is 1 stop). Dat kan in de manuele stand, maar ook met je +/- knopje natuurlijk.

Je gaat dan bijvoorbeeld van 1/125 f 4 naar 1/125 f8.

Zonesysteem en nummers.JPG

Wat ik zie is dat de meeste cursisten alle schaduwen in zone drie willen hebben en alle hooglichten in zone zeven. Het resultaat is dan een vlak beeld met (te) weinig contrast. Je gebruikt dan maar vijf zones in plaats van tien. Wees dus niet bang om een diepe schaduw echt zwart te laten zijn en bijvoorbeeld een spiegeling van de zon op water of chroom echt wit.

Extreem licht en extreem donker kunnen niet beiden gedetailleerd in één beeld gefotografeerd worden. Tenzij we geavanceerdere technieken als HDR gebruiken. Vraag is alleen of dat altijd mooier is......

Je moet dus een keuze maken tussen belichten op de hooglichten of belichten op de schaduwen. Belicht je voor de hooglichten, dan zullen de schaduwen dichtlopen. Belicht je voor de schaduwen, dan zullen de hooglichten uitbijten.

Dat kun je accepteren of je maakt een belichtingstrappetje om er later in de nabewerking mee aan de slag te gaan. Of je kiest een ander standpunt waardoor die uitgebleekte witte delen of dichtgelopen schaduwen net buiten beeld vallen.

Nabewerking

Stel je hebt in RAW gefotografeerd en je wilt je foto in de nabewerking in zwart-wit zetten. Hoe doe je dat dan? In Lightroom kun je onder het kopje ontwikkelen, rechts in het scherm, de foto in zwart-wit zetten.

Als de foto eenmaal in zwart-wit staat, gaan we eerst aan de slag met de basisinstellingen. Soms lukt het om wat met de camera niet lukte, in de nabewerking van een RAW-beeld toch voor elkaar te krijgen. Bijvoorbeeld van 7 naar 9 zones te gaan.

Stel: de zwarten willen we echt zwart hebben, de witten echt wit. Naar analogie van de het zonesysteem. De werkvolgorde is als volgt. Pas eerste de middentinten aan met het schuifje belichting (exposure), daarna de hooglichten en schaduwen. En als laatste de witte en zwarte tinten, dus de buitenkanten van het histogram.

De clipping driehoekjes laten zien of je goed zit. Zet ze aan door er op te klikken en verplaats het schuifje zover dat je de clipping ziet. Hoe zie je die clipping? Als je te ver schuift met het zwart, wordt de foto op de plekken waar het zwart nu dichtloopt blauw.

Schuif je te ver met het wit, dan wordt de foto op de plekken waar het wit nu uitgebeten is ( = geen detaillering meer) rood. Daarna schuif je zover terug dat de clipping net weer weg is. Op dat moment zijn de witten wit en de zwarten zwart zonder dat ze respectievelijk uitgebeten of dichtgelopen zijn.

Daarna ga je aan de slag met de kleurschuifjes.
Je kunt per kleur in de originele foto instellen wat de helderheid van de grijstint moet zijn.

Natuurlijk kun je naar smaak daarna nog allerlei aanpassingen toevoegen door middel van het aanpassingspenseel, verloopfilters, lokaal contrast, et cetera.

In Adobe Camera Raw werkt het precies hetzelfde. Je vinkt bovenin zwart-wit aan. Vervolgens kun je in het tabblad wat normaal KVL (kleurtoon, verzadiging, luminantie) heet, nu per kleur aanpassen wat de helderheid moet zijn. Zodra je een foto omgezet hebt naar zwart-wit, gaat dit tabblad zwart-witmix heten.

Wil je nog even wachten met het omzetten in zwart-wit en dat pas later na alle bewerkingen in Photoshop doen, dan kan dat natuurlijk ook.

Je klikt dan onderin het lagenpalet op het zwart-witte bolletje (nieuwe opvullaag of aanpassingslaag maken) en kiest voor zwart-wit. Ook dan krijg je weer een scherm te zien waar je per kleur kunt kiezen hoe licht/donker deze kleur moet zijn in de zwart-wit foto.

In Adobe zijn altijd meerdere wegen die naar Rome leiden, dus hetzelfde scherm vind je ook als je via het tabblad "aanpassingen" op het zwart-witte vierkantje klikt.

ZW aanpassingslaag

Bedenk dat zwart-wit fotografie niet enkel het achteraf omzetten van een kleurenfoto naar grijswaarden is. Je moet op een andere manier leren kijken en kunnen voorspellen hoe een kleurenfoto er in zwart-wit uit zal zien.

Je werkt vaak met harde contrasten (tegenlicht!) omdat een donker onderwerp tegen een lichte achtergrond er zo mooi uitspringt in zwart-wit. Omdat onze aandacht niet naar de kleuren gaat, is een sterke compositie belangrijk en vallen lijnen, vormen en patronen veel meer op. Ga daar dus actief naar op zoek.

In de Stapfoto vakgroep (dat zijn mijn vergevorderde cursisten), wijden we zelfs een heel jaar aan het thema zwart-wit. Door veel te oefenen met "zwart-wit kijken" ga je echt andere foto's maken. En krijg je er steeds meer lol in. De komende vakantieperiode is een mooie gelegenheid om er eens mee te experimenteren!

Wil jij ook gave foto's maken?

Probeer twee weken gratis onze online cursussen over fotografie. Je krijgt direct toegang tot meer dan 100 cursussen. Na twee weken vervalt je proeflidmaatschap automatisch. Je zit dus nergens aan vast.

14 dagen gratis fotografiecursussen kijken

Over de auteur

Liesbeth fotografeert met haar bedrijf stapfoto.nl voor websites en social media van bedrijven. Daarnaast verzorgt ze al sinds 2004 (vooral creatieve) workshops zoals lightpainting, flitsen, werken met ledlicht en lichtvormers, portretfotografie, high speed, long exposure en paintsplash. Daarnaast is er een Stapfoto vakgroep voor gevorderde fotografen.

10 reacties

Jan Leys schreef op zondag 21 juli 2019 om 12:19 | reageer
Nog nooit zo'n korte en duidelijke uitleg over het Zonesysteem gehoord, super!
Ik heb ooit (jaren geleden) een workshop Zonesysteem gevolgd bij Paule Pia in Antwerpen. Zij legde er de nadruk op dat (in de "natte" doka) je eerst aan de afdruk moest denken, dat je moest weten wat (welke zones) je wel of niet op papier kon krijgen eer je een opname maakt.
Daarom zou het ook wel interessant zijn om wat meer te weten hoe jij verder naar het afdrukken kijkt in het Zonesysteem, toch wel de moeite vermoed ik...

Liesbeth van Asselt schreef op maandag 22 juli 2019 om 16:26 | reageer
Dag Jan, afdrukken van foto's is wel een aparte blog waard inderdaad . Zwart loopt op een afdruk b.v. eerder dicht dan op een scherm omdat er op papier nu eenmaal geen licht doorheen schijnt zoals op je beeldscherm wel het geval is. Veel DOEN is het devies, dan weet je uiteindelijk wel de vertaalslag te maken van wat je voor je ziet naar papier.....

Jan-Karel schreef op dinsdag 23 juli 2019 om 14:02 | reageer
Eens met de vorige schrijver: goede uitleg over zonesysteem en hoe dit tie te passen. Ik zou er nog iets aan toe willen voegen. De aanpassingslaag 'niveaus' wordt, meen ik, ook wel gebruikt om de uitersten te bepalen van wit en zwart, om daarbinnen te variëren.

Wat ik miste is de software SilverEfex Pro2 van de NIK-collection (die helaas erg duur is geworden). In deze software zit namelijk standaard een balkje met de zones. Dat is toch ook wel handig.

Nogmaals bedankt voor de handzame uitleg!

Jan-Karel Kok schreef op dinsdag 23 juli 2019 om 14:03 | reageer
naschrift: het beeld floepte te snel weg:

Liesbeth van Asselt schreef op dinsdag 23 juli 2019 om 14:24 | reageer
Goede toevoeging Jan-Karel, in Silver Efex zit inderdaad een balkje zodat je kunt zien welk gebied in welke zone zit.

Motorwybe schreef op woensdag 24 juli 2019 om 10:58 | reageer
Ik snap iets niet. Een foto in 10 stappen betekent voor mij bracketing en dan maak ik 10 opnamen direct achter elkaar.?
Ik gebruik vaak bracketing in 3 stappen, t.w. éénmaal onderbelicht en éénmaal 1 stap overbelicht.
Wie laat bij mij het spreekwoordelijke kwartje vallen ?

Douwe Struiksma schreef op woensdag 24 juli 2019 om 11:32 | reageer
Mooie en heldere beschrijving, complimenten. En idd anders kijken en anders doen, denken in zwart-wit beelden bij het maken van compositie en beeld, prachtige tak van sport.
Voor wat betreft bewerkingen maar ook omzettingen naar zwart-wit maak ik in Ps vaak gebruik van de extensie TKActions van Tony Kuyper (http://goodlight.us). Selecties maken en bewerken op basis van helderheidsmaskers met daaraan gekoppeld dat prachtige zone-systeem van Ansel Adams. In de extensie kan ook prachtig de omzetting naar zwart-wit worden gemaakt. Lijkt redelijk complex maar valt, uiteraard na nodige studie en oefenen, erg mee. Zeker na het volgen van de online videocursus over deze extensie van Sean Bagshaw.

NB Jammer dat Stapfoto niet een beetje bij mij in de buurt zit, vakgroep zwart-wit lijkt wel heel interessant.

Vriendelijke groet

Jan Leys schreef op woensdag 24 juli 2019 om 11:45 | reageer
#MotorwybeMotorwybe
Bij het Zonesysteem bereken je de belichting zodanig dat in één opname er 10 stappen (f-stops) in je belichting zitten (of zouden kunnen zitten). Hierbij bekom je een optimale belichting. Weet dat het Zonesysteem ontstaan is bij het gebruik van een platencamera waarbij bracketing helemaal niet mogelijk was /is.
in principe gaat dit nog verder in de ontwikkeling van de film (met begrippen als N-1, N+1,2...) en in de afdruk. Het ganse chemische proces in de natte doka was er op gericht om zoveel mogelijk detail te halen uit de volgens het Zonesysteem belichte film...
zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Zone-systeem

Liesbeth van Asselt schreef op woensdag 24 juli 2019 om 11:53 | reageer
Dag Douwe, leuk, ik kende deze TKActions niet! Ga er eens naar kijken. Ziet er op het eerste gezicht druk en ingewikkeld uit, vraagt dus inderdaad wel wat tijd om er in thuis te raken denk ik . Ik werk nu met Easy Panel voor luminosity masks, helaas daar 6 ipv 10 zones....

Liesbeth van Asselt schreef op woensdag 24 juli 2019 om 12:06 | reageer
@Motorwybe het zonesysteem gaat over het verkrijgen van 10 zones = 10 stapjes met oplopende helderheden in 1 foto. Als dat ter plekke niet lukt, kun je als hulpmiddel een HDR maken (in de camera of achter de computer), waarvoor je dan inderdaad bracketing kunt gebruiken. Meestal zijn drie foto's met 1 stop verschil ruim voldoende om een HDR-foto te maken waar 10 stops in zitten. Tien foto's heb je echt niet nodig .

Deel jouw mening

Let op: Op een artikel ouder dan een week kan alleen gereageerd worden door geregistreerde bezoekers.
Wil je toch reageren, log in of registreer je dan gratis.

Cursus Naaktfotografie met Danyel Weideman

Cursus Natuurfotografie in Nederland met Rob Dijkstra

Ontvang wekelijks fotografietips in je inbox

44.432 fotografie enthousiastelingen ontvangen de tips al!
Meer over de wekelijkse mail. Of blijf op de hoogte via Facebook. Aanmelding beveiligd met Google reCaptcha.

Elja Trum

Photofacts; alles wat met fotografie te maken heeft!

Wil je graag mooiere foto's maken en op de hoogte blijven van ontwikkelingen binnen de fotografie? Photofacts plaatst leerzame artikelen die gerelateerd zijn aan fotografie. Variërend van product-aankondiging tot praktische fotografietips of de bespreking van een website. Photofacts bericht dagelijks over fotografie en is een uit de hand gelopen hobby project van Elja Trum. De artikelen worden geschreven door een team van vrijwillige bloggers. Mocht je het leuk vinden om een of meerdere artikelen te schrijven op Photofacts, neem dan contact op.Meer over Photofacts